Artemida (Ἄρτεμις; Ártemis) była córką Zeusa i Latony, bliźniaczą siostrą Apollina. Można ją określić jako boginię przejścia – narodzin i dojrzałości obu płci, śmierci kobiet m.in. przy rozwiązaniu oraz łowiectwa i śmierci, zadawanej jej strzałami (Niobidzi). Na wschodzie greckim była również boginią polis, szczególnie patronką Efezu. Identyfikowano ją przede wszystkim z Kybele i z Anahitą w Azji Mniejszej i bliskim Wschodzie. Rzym łączył ją z Dianą. Przedstawienia etruskie, z podpisem artume(s) wydają się zachowywać atrybuty, wygląd itd. tożsame z tradycją i teologią grecką. Imię Apollina kojarzyło się z czasownikiem niszczę, unicestwiam, zabijam (ἀπόλλυμι). Imię jego siostry kojarzono zapewne z wyrazami „rzeźnik, zabójca” (ὅ ἂρταμος) oraz „kroję, zabijam” (ἀρταμέω). Wskazuje to na pierwotną naturę bogini łowów i śmierci (ze śmierci zaś powstaje nowe życie w cyklu wegetacji). Platon (Kratylos 406b) wywodził jej imię z przymiotnika „zdrów, cały” (ἀρτεμής ). Taka etymologia miała wskazywać na dziewictwo Artemidy.
Spis treści
- Ze świata mitów
- Sfery działania bogini Artemizy
- Dziewicze łowy Artemidy w orszaku nimf
- Obok Aresa i Ateny
- Na straży miast swych czcicieli
- Artemida - bogini przejścia i przemiany
- Na północ od Magna Graecia
- Artemida na plastyce starożytnej
- Z Nemi do Paryża via Rzym
- Artemida w kulturze europejskiej
- Wśród erudytów i naukowców
- Drzewo, gałąź i las nauki
Artemida Efeska, rzymska kopia greckiego posągu
W dobie poklasycznej spekulacja teologiczna identyfikowała Artemidę z Hekate (wspólny atrybut – pochodnia). Utożsamiano ją również z boginiami księżyca, zarówno w twórczości greckiej jak i rzymskiej (Catullus, Cyceron), w okresie cesarstwa zwłaszcza z Izydą.
Fritz Graf pisze, że tabliczki z pismem linearnym B zawierają słowo atemit- . Pozostaje przedmiotem debat czy mamy tu do czynienia z imieniem Artemis. Wiemy jednak, że przynajmniej jedno sanktuarium (Hyampolis/ Kalapodi) było czynne stale od epoki brązu. Czczono tam Apollina i Artemidę. Dawniejsza nauka opowiadała się za pochodzeniem imienia i samej bogini z Anatolii, zwłaszcza z kręgu religii lidyjskiej (artimus) lub z Lycji (ertemi, aramejskie r̆tmwš). W XXI wieku dominuje większa doza ostrożności, jednakże z postacią Artemidy utożsamiano wiele bogiń anatolijskich. Na popularność jej kultu w Azji Mniejszej wskazują też liczne nazwy teoforyczne.
Ze świata mitów
Artemida urodziła się na Delos jako pierwsza z pary boskich bliźniąt, chwilę po urodzeniu pomagała Latonie w wydaniu na świat Apollona. Pierre Grimal podaje, że chociaż niektóre przekazy określają ją jako córkę Demeter, to jednak dominuje tradycyjna genealogia.
Artemida (po lewej, z łosiem) z Apollo (z lirą)
W homeryckim Hymnie do Apollina III. 14-16 przekazano novum w stosunku do świadectw Homera i Hezjoda, wskazując na narodziny Apollona na Delos, a Artemidy na wyspie Ortygii o której Homer pisał, że „znajduje się gdzieś tam, gdzie zawraca słońce” (Odyseja 15.404). Może chodzić o miejsce fantastyczne (Hanna Zalewska-Jura). W poezji hellenistycznej Ortygia to albo osobna kraina lub wyspa (Nossis w epigramie Antologia Palatina VI. 273 pisze o Delos – królestwie Artemidy i godnej miłości Ortygii) lub jako oboczna nazwa Delos (epigram Kallimacha w Ant. Pal. VI. 121, też Strabon, Geogr. X. 486).
Na wieki pozostała młodą dziewicą (w sensie braku współżycia seksualnego), "typem dzikiej dziewczyny, zajętej wyłącznie łowami" (Pierre Grimal). Swego łuku używała nie tylko przeciwko jeleniom i łaniom, ściganym przez nią w biegu (nadludzka szybkość Artemidy), lecz również przeciwko śmiertelnikom, m.in. zsyła na konające przy porodzie kobiety chorobę która ostatecznie odbiera im życie. Również w epigramach jest przedstawiania właśnie jako bogini śmierci i łowów, z narzędziami zabijania z zaskoczenia i na odległość (podobnie jak brat): łukiem i kołczanem pełnym strzał. Jak pisze Pierre Grimal, kult Artemidy jako „pani dzikich zwierząt”, królowej łowów i łuku, był rozpowszechniony w górach Grecji kontynentalnej (Arkadia, Sparta, Lakonia, Tajget w Elidzie).
Rzymskie marmurowe popiersie Artemidy, muzeum kapitolińskie, Rzym
Z perspektywy mitologii można ją określić jako postać groźną i mściwą (charakterystyczny dualizm, podobnie jak Apollona: albo wręcz „wylewające się” dobro i łaskawość albo pełnia gniewu i złości przynoszących śmierć). Stąd i liczne ofiary boskiego rodzeństwa i samej Artemidy, spośród których najbardziej znani to Niobidzi. Gniew bogini łowów spoczywał również na rodzie Ifigenii i Agamemnona (złowiwszy jelenia zawołał „sama Artemida nie potrafiłaby go tak zabić!”).
Znany dzięki gwiazdozbiorowi jest myśliwy – olbrzym Orion – również ofiara Bogini. Orion zasłużył sobie na gniew Artemidy, gdyż w ośmielił się stanąć z nią w zawody w rzucie oszczepem. Inny wariant opowieści mówi, że próbował uprowadzić towarzyszkę Bogini o imieniu Opis, pochodzącą z północnej krainy Hiperborejczyków. Wersja rysująca obraz kary jako w pełni zasłużonej podaje, że myśliwy usiłował zgwałcić samą boginię. Artemida nasłała nań skorpiona, od którego jadu niechybnie zginął. Z postacią Bogini jest też powiązana śmierć Meleagra. Gdy Ojneus ofiarował pierwociny zbiorów bóstwom, zapomniał o Artemidzie, która za karę zesłała na jego krainę wielkiego dzika. W łowach kalydońskich zginął właśnie Meleager. Artemida miała również zabić albo na życzenie Hery albo by ukarać ją romans z Zeusem, śmiertelną kobietę o imieniu Kallisto, która przemieniła się w niedźwiedzicę (paralele do kultu w Brauron). Jedną z prac Heraklesa jest złapanie poświęconej Bogini łani o złotych rogach. Heraklesowi udało się uniknąć gniewu boskiego rodzeństwa, gdyż „przekierował” ich pretensje na Eurysteusza.
Postać Artemidy próbowano w starożytności pojmować jako uosobienie księżyca, wędrującego w górach, a zatem oświetlającego las i zwierzęta wędrujące nocą w borach. Księżyc nasuwa też skojarzenia z kobiecością, dojrzewaniem i menstruacją (zatem stanem wykluczającym ciążę – a tym samym realizację podstawowej w sensie greckim roli kobiety). Warto też zwrócić uwagę w kontekście posągów greckich, przedstawiających kobiety np. kory jako odziane, spokojne panny, zapraszające np. do obrzędów świątynnych, szykujące peplos lub obmywających święty posąg, na „dzikość” i niedopasowanie Artemidy do takiej roli społecznej, przynajmniej nie w wariancie „pani łowów i lasów”. Pierre Grimal pisze, że nie wszystkie kulty Bogini mają charakter lunarny, przyjęła ona również kulty „barbarzyńskie” np. w Taurydzie obejmujące ofiary z ludzi. Widziano w niej również patronkę Amazonek – kobiet „męskich”, wojowniczek, bez mężów i podporządkowania ich władzy.
Sfery działania bogini Artemizy
Dziewicze łowy Artemidy w orszaku nimf
Czytaj dalej: Dwanaście prac Heraklesa
